Nhu cầu cấp thiết về một cuộc cách mạng giao thông

Trong nhiều năm qua, chất lượng không khí tại các trung tâm đô thị lớn như Hà Nội và Thành phố Hồ Chí Minh luôn ở mức báo động. Dữ liệu từ năm 2022 đến tháng 3 năm 2025 cho thấy Chỉ số Chất lượng Không khí (AQI) tại cả hai thành phố này thường xuyên vượt ngưỡng an toàn do Tổ chức Y tế Thế giới khuyến nghị (dưới 100), đặc biệt là trong mùa cao điểm giao thông và thời tiết khô hạn [1]. Ô nhiễm không khí không chỉ gây ra mối đe dọa trực tiếp đến sức khỏe cộng đồng mà còn là một yếu tố chính góp phần làm suy giảm đáng kể chất lượng cuộc sống đô thị.

AQI records in Hanoi from 2023 to 2025

Nguồn: B&Company Airdata 360

Ô nhiễm không khí ở các thành phố lớn phần lớn xuất phát từ số lượng lớn phương tiện cá nhân, dẫn đến tình trạng tắc nghẽn kinh niên, lãng phí nhiên liệu và phát thải các chất ô nhiễm độc hại. Trong bối cảnh này, việc phát triển giao thông công cộng bền vững, đặc biệt là hệ thống tàu điện ngầm, đã trở thành một nhu cầu cấp thiết. Với sức chứa hành khách lớn, vận hành bằng điện và không phát thải trực tiếp, hệ thống tàu điện ngầm giúp giảm áp lực giao thông, cải thiện chất lượng không khí, giảm ô nhiễm tiếng ồn và giành lại không gian đô thị cho mục đích sử dụng công cộng. Đồng thời, chúng mang lại khả năng di chuyển nhanh hơn, dễ dự đoán hơn, góp phần đáng kể vào chất lượng cuộc sống đô thị nói chung.

Tình hình phát triển Metro hiện nay

Tham vọng ngày càng lớn mạnh của cả Hà Nội và Thành phố Hồ Chí Minh – thể hiện qua các kế hoạch mở rộng hệ thống tàu điện ngầm và tiến độ dự án nhanh hơn – không chỉ là sự trùng hợp ngẫu nhiên. Chúng phản ánh một sự đồng thuận rõ ràng trên toàn quốc: việc xây dựng một mạng lưới tàu điện ngầm hoàn chỉnh không còn là một lựa chọn, mà là điều bắt buộc, để duy trì sức sống và khả năng cạnh tranh của các thành phố. Quá trình đô thị hóa nhanh chóng đã gây ra những vấn đề nghiêm trọng như ùn tắc giao thông và ô nhiễm, gây áp lực buộc chính phủ phải hành động. Sự cấp bách này đã thúc đẩy các nhà lãnh đạo đưa ra các chính sách đặc biệt và tìm kiếm các giải pháp táo bạo như Phát triển Định hướng Giao thông Công cộng (TOD) – những điều có thể không khả thi trong điều kiện bình thường. Theo cách này, chính tham vọng đã trở thành động lực cho các chính sách mới.

Tổng quan về các kế hoạch tàu điện ngầm tại Hà Nội và Thành phố Hồ Chí Minh

Nguồn: Tổng hợp của B&Company

Những thách thức chính trong việc triển khai Metro

Các dự án tàu điện ngầm ở Việt Nam đang gặp khó khăn nghiêm trọng về tài chính, với cả ba tuyến đầu tiên - Bến Thành - Suối Tiên (TP. Hồ Chí Minh), Cát Linh - Hà Đông và Nhổn - Ga Hà Nội (Hà Nội) - đều bị đội chi phí đáng kể. Ngân sách đã tăng từ 67% lên hơn 120%, chủ yếu do quy hoạch kém, thiết kế thường xuyên thay đổi và chậm trễ kéo dài dẫn đến chi phí tăng cao do lạm phát [2].

Các dự án vượt quá chi phí và thời gian

Nguồn: Tổng hợp của B&Company

ODA (Viện trợ Phát triển Chính thức), từng được coi là nguồn tài trợ chủ chốt, đã trở thành một nút thắt lớn do mâu thuẫn giữa quy định của nhà tài trợ và luật pháp Việt Nam, dẫn đến tỷ lệ giải ngân rất thấp. Để ứng phó, Thành phố Hồ Chí Minh đã có một bước chuyển lớn bằng cách chuyển nguồn vốn cho Tuyến Metro số 2 từ ODA sang ngân sách nhà nước - thể hiện một cách tiếp cận linh hoạt hơn khi mô hình truyền thống không còn hiệu quả [3].

Bên cạnh các vấn đề về tài chính, các dự án tàu điện ngầm cũng bị mắc kẹt trong các thủ tục phức tạp, giải phóng mặt bằng chậm, thiếu các tiêu chuẩn kỹ thuật thống nhất và quản lý dự án yếu kém [4]. Thách thức này đặc biệt nghiêm trọng ở các khu vực đô thị dày đặc của Hà Nội và Thành phố Hồ Chí Minh, nơi hàng thập kỷ phát triển hữu cơ đã tạo ra một mạng lưới phức tạp của "nhà ống" và các bất động sản nhỏ, thuộc sở hữu tư nhân. Việc mua đất đòi hỏi phải đàm phán kéo dài về việc bồi thường với hàng nghìn hộ gia đình riêng lẻ, một quá trình thường bị đình trệ trong nhiều năm do tranh chấp và các thủ tục pháp lý phức tạp, như đã được ghi chép rộng rãi trong trường hợp của Tuyến tàu điện ngầm số 2 của Thành phố Hồ Chí Minh. Tuyến Cát Linh - Hà Đông là một ví dụ rõ ràng: tuyến này phụ thuộc vào trợ cấp của chính phủ để hoạt động và bỏ lỡ mọi cơ hội tạo doanh thu thương mại từ bán lẻ hoặc quảng cáo tại các nhà ga [5]. Điều này cho thấy rằng các hệ thống tàu điện ngầm không thể bền vững về mặt tài chính nếu chúng chỉ dựa vào ngân sách công mà không có một mô hình tài chính khả thi.

Tất cả những vấn đề này tạo nên một vòng luẩn quẩn: chậm trễ dẫn đến chi phí cao hơn, chi phí cao hơn làm tăng rủi ro, rủi ro gây ra nhiều chậm trễ hơn, và chậm trễ làm giảm hiệu quả. Để phá vỡ vòng luẩn quẩn này đòi hỏi một giải pháp toàn diện: cải cách thể chế, tái cấu trúc tài chính và quản lý dự án hiện đại.

Tàu điện ngầm rất tiện lợi nhưng vẫn còn nhiều thiếu sót

Sau nhiều năm chờ đợi, sự xuất hiện của các tuyến tàu điện ngầm tại Hà Nội và Thành phố Hồ Chí Minh đang mở ra một chương mới cho giao thông đô thị. Tuy nhiên, quá trình thay đổi thói quen đi lại công cộng là một câu chuyện phức tạp, đan xen giữa sự hào hứng và những thách thức thực tế.

Một bộ phận dân cư đã nhanh chóng chấp nhận tàu điện ngầm như một lựa chọn chính. Theo thống kê của Metro Hà Nội, hơn 60% lượt hành khách sử dụng thẻ tháng vào giờ cao điểm, cho thấy sự hình thành một nhóm khách hàng trung thành là nhân viên văn phòng và sinh viên [6]. Sự tiện lợi vượt trội đến từ việc có một tuyến riêng biệt, tránh ùn tắc giao thông và rút ngắn thời gian di chuyển. Chính sự đúng giờ và thoải mái này là lý do chính khiến nhiều người sẵn sàng thay đổi.

Tuy nhiên, để tàu điện ngầm trở thành lựa chọn hàng đầu của đại đa số, vẫn còn tồn tại một loạt rào cản cố hữu. Rào cản lớn nhất, được nhiều người dùng phản ánh, là vấn đề kết nối “dặm đầu, dặm cuối”. Hệ thống tàu điện ngầm đang rơi vào tình trạng thiếu đồng bộ về tiêu chuẩn kỹ thuật (kích thước đường hầm, phương pháp cung cấp điện, tín hiệu, vận hành…) [7]. Ví dụ, các tuyến tàu điện ngầm không có hệ thống điều khiển và tín hiệu tương thích sẽ không thể chạy trên cùng một tuyến. Các tuyến không tích hợp hệ thống vé chung khiến hành khách phải mua vé nhiều lần nếu muốn đi trên các tuyến khác nhau.

Một rào cản khác ngăn cản người dân tiếp cận tàu điện ngầm hiện nay là việc mất kết nối với mạng lưới xe buýt và tình trạng thiếu chỗ đậu xe nghiêm trọng tại các nhà ga. Đối với những quãng đường ngắn không có tuyến xe buýt, xe máy là phương tiện duy nhất để mọi người đến ga tàu. Tuy nhiên, khi đến nơi, việc thiếu chỗ đậu xe an toàn và thuận tiện khiến lựa chọn này trở nên bất khả thi. Vòng luẩn quẩn này đã khiến nhiều người dân ngần ngại lựa chọn tàu điện ngầm.

Cuối cùng, tất cả những bất tiện này đều dẫn đến thách thức lớn nhất: cạnh tranh với văn hóa xe máy đã ăn sâu bén rễ. Tính linh hoạt của xe máy là một tiêu chuẩn mà bất kỳ hệ thống giao thông công cộng nào, dù hiện đại đến đâu, cũng sẽ khó có thể vượt qua nếu không có kết nối liền mạch và cơ sở hạ tầng hỗ trợ hoàn chỉnh. Giải quyết triệt để những bất tiện này sẽ là yếu tố quyết định để tàu điện ngầm thực sự trở thành xương sống của giao thông đô thị trong tương lai.

Kết luận

Sự phát triển của hệ thống tàu điện ngầm tại Hà Nội và Thành phố Hồ Chí Minh đánh dấu một bước tiến quan trọng hướng tới môi trường đô thị bền vững và đáng sống hơn. Mặc dù đã đạt được những tiến bộ đáng kể, chặng đường phía trước vẫn còn nhiều thách thức. Những hạn chế về tài chính, sự chậm trễ về thủ tục và các vấn đề kết nối tiếp tục làm chậm đà phát triển. Việc vượt qua những trở ngại này là rất cần thiết để khai thác toàn bộ tiềm năng của hệ thống tàu điện ngầm và thúc đẩy sự chuyển đổi thực sự trong giao thông đô thị. Đây là cơ hội để tạo dựng di sản về những thành phố bền vững, thịnh vượng và kết nối tốt cho các thế hệ tương lai. Những thất bại trong quá khứ đã vạch ra con đường, và giờ đây chúng ta đã có trong tay những công cụ cần thiết. Đã đến lúc cần những hành động táo bạo và thông minh.

[1] B&Company Airdata 360Truy cập>

[2] VnEconomy, Số phận đầy sóng gió của các dự án tàu điện ngầmTruy cập>

[3] Báo Lao Động, Tuyến Metro $2 tỷ tại TP.HCM có bước ngoặt lớnTruy cập>

[4] VnEconomy, Tuyến Metro Nhổn – Ga Hà Nội: 14 năm chờ đợiTruy cập>

[5] VnExpress, 10 năm xây dựng tuyến đường sắt đô thị Cát Linh – Hà Đông dài 13kmTruy cập>

[6] Vietnam Plus, Hơn 60% hành khách đi tàu điện ngầm Nhổn-ga Hà Nội sử dụng vé thángTruy cập>

[7] Vietnamnet, Metro thiếu kết nối, hành khách phải mua vé nhiều lầnTruy cập>

[8] Hà Nội, Thiếu kết nối – rào cản cho đô thịTruy cập>

* Lưu ý: Nếu bạn muốn trích dẫn thông tin trong bài viết này, vui lòng ghi rõ nguồn và kèm theo link bài viết để đảm bảo tôn trọng bản quyền.