Việt Nam đã nổi lên như một trong những nước sản xuất nông nghiệp hàng đầu thế giới. Nông nghiệp cũng đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy nền kinh tế của đất nước thông qua xuất khẩu. Trong những năm gần đây, Việt Nam liên tục đạt được thặng dư thương mại nông nghiệp, chủ yếu nhờ xuất khẩu các mặt hàng chủ chốt như cà phê, gạo, trái cây và rau quả. Thặng dư này không chỉ phản ánh sức mạnh nông nghiệp của Việt Nam mà còn nhấn mạnh tầm quan trọng của ngành này như một yếu tố đóng góp vào dự trữ ngoại tệ.

Tổng quan về giá trị xuất nhập khẩu nông sản

Năm 2023, Việt Nam nằm trong top 15 nước xuất khẩu nông sản hàng đầu thế giới và giữ vững vị trí thứ 2 trong khu vực Đông Nam Á [1]. Kim ngạch xuất khẩu nông sản đạt khoảng 24 tỷ USD (tăng 25% so với năm 2022), chiếm 6,3% tổng kim ngạch xuất khẩu của Việt Nam. Trung Quốc, Hoa Kỳ và Nhật Bản liên tục là ba nước nhập khẩu nông sản hàng đầu của Việt Nam, lần lượt chiếm 22,1%, 20,7% và 7,6% tổng kim ngạch xuất khẩu [2]. Rau quả chiếm nhiều nhất trong tổng giá trị xuất khẩu với 24%, tiếp theo là gạo với 20%, 18%, cà phê 18% và các sản phẩm khác chiếm 37% tổng kim ngạch xuất khẩu nông sản.

Tổng kim ngạch xuất khẩu nông sản của Việt Nam theo sản phẩm năm 2023

100% = 24 tỷ đô la Mỹ

Nguồn: Tổng cục Thống kê Việt Nam

Liên quan đến thặng dư thương mại (giá trị xuất khẩu trừ nhập khẩu), Việt Nam chứng kiến thặng dư 8,7 tỷ USD vào năm 2023 (tăng 260% so với năm 2022) [3]. Các mặt hàng đóng góp chính vào thặng dư thương mại của Việt Nam bao gồm cà phê (4,1 tỷ USD), gạo (3,9 tỷ USD), rau quả (3,6 tỷ USD).

Thặng dư thương mại nông sản Việt Nam theo sản phẩm năm 2023

Nguồn: Tổng cục Thống kê Việt Nam

Thặng dư thương mại của Việt Nam, mặc dù mạnh, chủ yếu bao gồm các mặt hàng giá trị thấp, hàm lượng ché biến chưa cao. Về giá trị xuất khẩu hạt tiêu, hạt điều, cà phê và gạo, Việt Nam nằm trong số các quốc gia hàng đầu, nhưng về giá xuất khẩu lại rất thấp. Năm 2021, khoảng 60% hàng xuất khẩu vẫn ở dạng thô hoặc sơ chế [4]. Vì vậy, việc chuyển sang xuất khẩu các mặt hàng có giá trị gia tăng, chẳng hạn như cà phê rang xay hoặc các loại hạt chế biến, có thể làm tăng lợi ích kinh tế và tăng cường tác động của thặng dư thương mại. Hơn nữa, trong khi xuất khẩu nông sản của Việt Nam đang ở vị trí dẫn đầu thế giới, thì đến năm 2024, gần 80% sản phẩm xuất khẩu mang thương hiệu của các công ty nước ngoài do thiếu logo và nhận diện thương hiệu.

Cơ hội và thách thức cho ngành nông nghiệp Việt Nam

Khí hậu nhiệt đới và đất đai màu mỡ của Việt Nam khiến nước này trở thành nước xuất khẩu gạo, cà phê, rau quả và các sản phẩm khác hàng đầu. Ngoài ra, chính phủ đang tích cực thúc đẩy các hoạt động bền vững và cơ giới hóa thông qua các chính sách như Nghị định số 858/QĐ-TTg năm 2022. Chính sách này nhằm mục đích tăng năng suất, giảm lao động thủ công và thúc đẩy lợi nhuận của nông dân, với mục tiêu đạt được 70% cơ giới hóa trong nông nghiệp vào năm 2030 và tăng trưởng năng suất hàng năm là 10% [5]. Điều này tạo ra cơ hội cho các công ty nước ngoài đầu tư vào việc cung cấp máy móc nông nghiệp và cải thiện năng suất để duy trì khả năng cạnh tranh trên toàn cầu của Việt Nam. Tuy nhiên, các rào cản về tài chính và kỹ thuật ngăn cản những người nông dân quy mô nhỏ tiếp cận các công nghệ này, đòi hỏi những nỗ lực hợp tác, bao gồm cả quan hệ đối tác công tư, để thu hẹp khoảng cách này và đảm bảo tăng trưởng công bằng.

Bên cạnh đó, Việt Nam vẫn là nước dẫn đầu thế giới về xuất khẩu nông sản nhưng vẫn tiếp tục phụ thuộc nhiều vào các sản phẩm thô, chưa qua chế biến, chẳng hạn như vào năm 2023, xuất khẩu hạt cà phê chưa qua chế biến chiếm hơn 90% tổng kim ngạch xuất khẩu cà phê [6]. Phát triển năng lực chế biến có giá trị gia tăng là điều cần thiết để khai thác nhu cầu toàn cầu về các sản phẩm thành phẩm chất lượng cao như cà phê rang xay và trái cây đóng gói. Điều này tạo ra những cơ hội đáng kể cho các nhà đầu tư vào công nghệ và cơ sở chế biến nông sản. Tuy nhiên, để đạt được sự chuyển đổi này đòi hỏi phải có nguồn vốn lớn, lao động có tay nghề và tuân thủ các tiêu chuẩn chất lượng nghiêm ngặt tại các thị trường xuất khẩu, đặt ra thách thức cho các doanh nghiệp tham gia hoặc mở rộng trong lĩnh vực này.

Ngoài ra, hệ thống kho lạnh và vận chuyển không đầy đủ dẫn đến tổn thất sau thu hoạch lên tới 20-25% trong hai quý đầu năm 2024, góp phần gây ra tổng thiệt hại 2% trong tổng GDP [7]. Đây là cơ hội rõ ràng để phát triển cơ sở hạ tầng chuỗi lạnh hiện đại, bao gồm kho lạnh và vận chuyển, nhằm bảo quản chất lượng sản phẩm và đáp ứng các yêu cầu khắt khe của các thị trường có giá trị cao như EU và Nhật Bản. Đầu tư vào lĩnh vực này có thể giảm đáng kể tổn thất và tăng cường khả năng cạnh tranh xuất khẩu. Tuy nhiên, việc triển khai hệ thống chuỗi lạnh đòi hỏi đầu tư quy mô lớn, cải thiện mạng lưới hậu cần và giảm chi phí vận hành, những thách thức đòi hỏi phải có sự lập kế hoạch và hợp tác cẩn thận giữa các bên liên quan.

Kết luận

Ngành nông nghiệp Việt Nam đóng vai trò quan trọng trong nền kinh tế quốc gia, tạo ra thặng dư thương mại ổn định thông qua các mặt hàng xuất khẩu chính như cà phê, gạo, trái cây và rau quả. Tuy nhiên, để tận dụng tối đa tiềm năng này, đất nước phải giải quyết những thách thức chính liên quan đến cơ giới hóa, chế biến giá trị gia tăng và hậu cần chuỗi lạnh. Các khoản đầu tư chiến lược, hỗ trợ của chính phủ và quan hệ đối tác công tư sẽ rất cần thiết để vượt qua những rào cản này và chuyển đổi ngành nông nghiệp Việt Nam thành một ngành công nghiệp bền vững và có khả năng cạnh tranh toàn cầu.

[1]Thông tin, Truyền thông và Công nghệ Việt Nam (2023). Xuất khẩu nông sản của Việt Nam theo tăng trưởng kinh tế < Đánh giá >

[2]Trung tâm WTO và Thương mại quốc tế – VCCI (2023). Các nước nhập khẩu nhiều nhất các sản phẩm nông sản của Việt Nam < Đánh giá >

[3]Tổng cục Thống kê Việt Nam (2023). Niên giám thống kê Việt Nam < Đánh giá >

[4]Viện Chiến lược và Chính sách Công Thương Việt Nam (2021). Xuất khẩu các mặt hàng nông sản chủ lực của Việt Nam < Đánh giá >

[5]Thủ tướng Chính phủ (2022). Chiến lược phát triển cơ giới hóa nông nghiệp đến năm 2030 < Đánh giá >

[6]Bộ Nông nghiệp Hoa Kỳ (2024) Báo cáo thường niên về cà phê Việt Nam < Đánh giá >

[7]Nông nghiệp Việt Nam (2024). Tổn thất nông nghiệp sau thu hoạch < Đánh giá >

Đọc thêm những bài phân tích khác